Lipidy i kwasy tłuszczowe.

Autor: Marlena Ślósarczyk – dietetyk

Lipidy to nierozpuszczalne w wodzie organiczne związki, które w organizmie człowieka pełnią wiele istotnych funkcji. Pełnią funkcję głównego substratu energetycznego dla organizmu ludzkiego, budują błony komórkowe, są również potrzebne  do syntezy niektórych substancji biologicznie czynnych (1). Tłuszcze zawarte w pokarmie zawierają witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A,D,E,K) oraz niezbędne kwasy tłuszczowe.

Kwasy tłuszczowe w żywności występują głównie w formie zestryfikowanej (pochodne nierozgałęzionych łańcuchów węglowodorowych zawierające parzystą liczbę atomów węgla, których łańcuch może być nasycony – brak wiązań podwójnych, lub nienasycony – co najmniej jedno wiązanie podwójne, a w surowicy krwi występują w formie niezestryfikowanej jako wolne kwasy tłuszczowe (1). Największe znaczenie mają kwasy wielonienasycone (politenoidy, kwasy polienowe). We wczesnym dzieciństwie i okresie płodowym są potrzebne do rozwoju układu nerwowego. Polienowe kwasy tłuszczowe (PUFA – Long Chain Polyunsaturated Fatty Acids ) mają dwa i więcej wiązań podwójnych o konfiguracji cis. wiązania przedzielone jedną grupą metylenową Najważniejsze z nich należą do dwóch serii – n-6 oraz n-3.

Kwasy n-3 :

  • Kwas α-linolenowy (C18:3) występuje w pędach, liściach i korzeniach roślin. Jest głównym składnikiem oleju lnianego (około 40% wszystkich kwasów tłuszczowych), występuje również w oleju rzepakowym (10-12%) i oleju sojowym (7%). U zwierząt morskich kwas α-linolenowy pochodzący z planktonu jest prekursorem innych kwasów serii n-3.
  • EPA – kwas eikozapentaeonowy (C20:5)
  • DHA – kwas dokozaheksaenowy (C22-6) występują w tkance nerwowej zwierząt morskich, a także w brunatnicach i jednokomórkowych glonach morskich. Ich bogatym źródłem są tłuszcze rybie, przede wszystkim ryb morskich, w mniejszej ilości ryb słodkowodnych. (2), (3)

Zawartość wielonienasyconych kwasów omega-3 w wybranych artykułach spożywczych pochodzenia morskiego. Wartości podane w tabeli mogą podlegać znacznym odchyleniom zależnie od pory roku, miejsca połowu itp.

Artykuł Zawartość omega-3 w 100g
Makrela 1,8-5,1
Śledź 1,2-3,1
Łosoś 1,0-1,4
Tuńczyk 0,5-1,6
Pstrąg 0,5-1,6
Krewetki 0,2-0,5
Kraby 0,3-0,4
Dorsz 0,2-0,3
Flądra 0,2

(4)

Kwasy n-3 nie podlegają syntezie w organizmie człowieka i muszą być dostarczone wraz z pożywieniem. (5) Są źródłem aktywnych biologicznie substancji, które pełnią złożone funkcje sygnałowe oraz uczestniczą w przekazywaniu informacji wewnątrz komórek. (9) Wraz z kwasami omega-6 są składnikami błon komórkowych i wpływają na utrzymanie ich płynności, potrzebne są również do syntezy substancji biologicznie czynnych (eikozanoidów) np. prostaglandyny, prostacykliny, leukotrieny, lipoksyny, neuroprotektyny oraz resolwiny (6). Kora mózgowa w około 60% zbudowana jest z kwasu dokozaheksaenowego. Kwasy tłuszczowe omega-3 są niezbędne do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania mózgu i fotoreceptorów siatkówki oka (sucha masa siatkówki powinna składać się w 30% z kwasów NNKT). (7) Omega-3 to substancje egzogenne – organizm ludzki nie jest w stanie sam ich syntezować w związku z czym muszą one być dostarczane wraz z pożywieniem (15) Są szczególnie niezbędne w okresie ciąży laktacji i dla prawidłowego rozwoju małego dziecka. Udowodniono, że spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w trakcie ciąży wpływa na zwiększenie masy urodzeniowej dziecka, a także wydłuża czas trwania ciąży i zapobiega przedwczesnemu porodowi. (16) Ze względu na zanieczyszczenie ryb morskich zawartość metali ciężkich, oleju rybiego i ryb morskich  niezalecane jest spożywanie dużej ich ilości w czasie ciąży i w okresie rozwojowym małego dziecka. Z tego powodu alternatywnie zalecana jest suplementacja NNKT.

Minimalne zapotrzebowanie na DHA w ciąży i podczas laktacji wynosi 200 mg/dobę. W przypadku niskiego spożycia ryb sugerowana jest suplementacja DHA w dawkach dobowych 2–3 razy większych od dawki minimalnej (400-600mg DHA/dobę). Za bezpieczną została uznana dawka do 1g DHA/dobę. Nie wykazano żadnych skutków ubocznych dla kobiety ciężarnej i płodu nawet przy spożywanych dawkach 1000 mg DHA dziennie i wyższych.

Kobiety w ciąży o wysokim ryzyku porodu przedwczesnego powinny przyjmować 1000 mg DHA dziennie.

Zespół ekspertów przyjmuje aktualne (grudzień 2006) wytyczne Dyrektywy Unii Europejskiej dotyczące zasad suplementacji LC‑PUFA w mleku modyfikowanym dla niemowląt. Zgodnie z nimi:

  • zawartość LC‑PUFA szeregu n‑3 nie powinna przekraczać 1% całkowitej ilości kwasów tłuszczowych;
  • zawartość LC‑PUFA szeregu n‑6 nie powinna przekraczać 2% kwasów tłuszczowych;
  • zawartość EPA powinna być mniejsza niż DHA, a zawartość DHA nie powinna być większa niż zawartość LC‑PUFA typu n‑6.
  • Nie zaleca się dodatkowej suplementacji DHA diety niemowląt karmionych piersią. (8), (2)

Wpływ omega-3 na wzrok.

W III trymestrze ciąży i pierwszym roku życia rozwija się wzrok dziecka. Siatkówka oka w 30% składa się z DHA (w błonach zewnętrznych segmentów fotoreceptorów zawartość wynosi 50% wszystkich NNKT). (10). Długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe wchodzą w skład fotoreceptorów oraz komórek nerwowych, wpływają na percepcję wrażeń wzrokowych i ich zamianę na impulsy nerwowe (11). Wielonienasycone kwasy tłuszczowe mogą oddziaływać na wiele procesów, np. proces angiogenezy, ekspresji genów oraz mogą pełnić funkcje regulatorów przeżywalności komórek siatkówki, zapaleń i równowagi energetycznej (12). DHA wpływa również na funkcjonalność neuronów włączając się do białej i szarej istoty, które są podstawową częścią kory wzrokowej i wyższych ośrodków przetwarzania (13). Przeprowadzono liczne badania, które wykazały, że kwasy omega 3 podawane dzieciom do 12 miesiąca życia wpływają pozytywnie na ostrość wzroku. Stwierdzono również, że suplementacja omega – 3 u dzieci w wieku szkolnym nie wykazuje znacznego wpływu na ostrość widzenia (14). Rozwój ostrości wzroku w okresie niemowlęctwa znacznie wpływa na funkcje poznawcze dziecka i jego dalszy rozwój. Dlatego tak ważne jest, aby zapewnić odpowiednią podaż omega-3 z pożywienia. (19) Zmniejszone spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, jak wykazały badania, przyczynia się do pojawienia się u dzieci zaburzeń rozwoju siatkówki, co skutkuje zaburzeniami ostrości widzenia i widzenia stereoskopowego. (17) Przeprowadzone dotychczas badania  wskazują, że jednym z najważniejszych składników diety w okresie ciąży i laktacji jest kwas dokozaheksaenowy (DHA) z grupy kwasów Omega-3. Spożywanie odpowiedniej ilości DHA podczas trwania ciąży przyczynia się do zwiększenia masy urodzeniowej noworodka, obniżenia ryzyka przedwczesnego porodu, a także do nieznacznego wydłużenia czasu trwania ciąży.  (18) Gromadzenie DHA w obrębie OUN jest najwyższe po 20 tygodniu ciąży i kontynuowane jest aż do 4 roku życia dziecka. DHA jest transportowany przez łożysko do płodu. Dlatego tak ważne jest, aby kobieta w ciąży dostarczała jego odpowiednie ilości wraz z dietą. (18)

Wykazano, że kobiety karmiące, które suplementowały kwas dokozaheksaenowy miały większą zawartość tego kwasu w mleku w porównaniu do kobiet, które nie stosowały suplementacji. (20)

Podsumowanie.

Kwasy omega-3 korzystnie wpływają na rozwój płodu, zapobiegają również przedwczesnemu porodowi, zmniejszają ryzyko niskiej masy urodzeniowej. Suplementacja daje najlepsze efekty w obrębie poprawy ostrości wzroku do 12 miesiąca życia dziecka.

Kobiety będące w ciąży powinny zadbać o odpowiednią podaż wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w diecie.

Aby zapewnić sobie odpowiednią ilość kwasów omega-3 w diecie powinno się spożywać 1-2 razy w tygodniu tłuste ryby morskie (należy zwracać uwagę na zawartość metali ciężkich – wybierać ryby małe, niedrapieżne) dobrym źródłem są również orzechy i oleje roślinne.

Jeżeli nie jest możliwe, aby spożywać wystarczającą ilość tych kwasów tłuszczowych należy rozważyć rozpoczęcie suplementacji, najlepiej pod kontrolą lekarza.


BIBLIOGRAFIA:

  1. Murray RK, Granner DK, Rodwell VW, Kokot F, Aleksandrowicz Z, Harper HA, et al. Biochemia Harpera ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2015.
  2. Kłosiewicz-Latoszek L. Znaczenie Kwasów Tłuszczowych OMEGA-3 w Profilaktyce Chorób Sercowo-Naczyniowych. ŻYWIENIE CZŁOWIEKA I METABOLIZM, XXIX, 1/2. 2002.
  3. Schmidt B.E., Dyerberg J.: Omega-3 fatty acids. Current Status in cardiovascular medicine. Drugs L994,47,405.]
  4. [ Ziemlański Ś., Budzyńska-Topolowska-.l. : Tluszcze pożywienia i lipidy ustrojowe. Warszawa, Wydawn. Nauk. PWN, 1991].
  5. [Tomasz Pawełczyk, Magdalena Kotlicka-Antczak, Anna Dietrich-Muszalska, Magdalena Grygo, Kamila Krawczyk , Tomasz Wolańczyk , Janusz Rybakowski , Jolanta Rabe-Jabłońska: Rola wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 w etiopatogenezie i leczeniu zaburzeń psychicznych]
  6. [Achremowicz K., Szary-Sworst K.: Wielonienasycone kwasy tłuszczowe czynnikiem poprawy stanu zdrowia człowieka. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2005; 3 (44): 23-35]
  7. Stanowisko grupy ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega-3 w populacji kobiet ciężarnych, karmiących piersią oraz niemowląt i dzieci do lat 3 . 2010 .
  8. Kotlicka-Antczak M, Dietrich-Muszalska A, Grygo M, Krawczyk K, Wolańczyk T, Rybakowski J, et al. Rola wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 w etiopatogenezie i leczeniu zaburzeń psychicznych. Pediatr Med Rodz. 2010;6(4):333–44.
  9. Kowalski M., Borucka A., Szaflik J.: Kwasy omega-3 w profilaktyce zwyrodnienia plamki związanego z wiekiem. Forum Medycyny Rodzinnej, 2008; 2 (3): 309-313.
  10. Zespół Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego: Rekomendacje Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania kwasów omega-3 w położnictwie. Ginekologia Polska, 2010; 81: 467-469.
  11. Coleman HR i wsp. Age-related macular degeneration. Lancet 2008; 372: 1835–1845.
  12. Neuringer M, Connor WE. n-3 fatty acids in the brain and retina: evidence for their essentiality. Nutr Rev. 1986;44(9):285–294pmid:3537864
  13. Meta-analysis of LCPUFA Supplementation of Infant Formula and Visual Acuity. Ahmad Qawasmi, Angeli Landeros-Weisenberger, Michael H. Bloch. Published online January 01, 2013 PEDIATRICS Vol. 131 No. 1 January 01, 2013
  14. Ziemlański Ś., Budzyńska-Topolowska-.l. : Tluszcze pożywienia i lipidy ustrojowe. Warszawa, Wydawn. Nauk. PWN, 1991.- 45. Zipes T.P, Wellens H.J.: Sudden cardiac death. Circulation 1998, 98, 2243.-
  15. Durka 2008; Bednarek i wsp. 2010b
  16. Stanisława Morawska. Ocena zachowań żywieniowych kobiet w okresie ciąży i laktacji. Kraków 2015
  17. Rekomendacje Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania kwasów omega-3 w położnictwie. Ginekol Pol. 2010, 81, 467-469
  18. European Food Safety Authority (EFSA) has backed a dossier linking infant eye health and DHA consumption. EFSA approves omega-3 kids’ eye health claim. By Shane Starling, 18 Feb 2009.
  19. Koletzko B, Cetin I, Brenna J. Perinatal Lipid Intake Working Group. Dietary fat intakes for pregnant and lactating women. Br J Nutr. 2007, 98, 873-877.